చరిత్ర మొదటి నుంచీ గొప్ప గొప్ప వీరుల గురించీ, వాళ్ళు చేసిన వీరోచిత పోరాటాల గురించీ మాత్రమే చెప్తూ వచ్చింది. కానీ, వీర వనితల గురించి ఎక్కువగా చెప్పలేదు. మొదటినుంచీ మన దేశంలో స్త్రీలకి ఓ ప్రత్యేక గౌరవం ఉంది. అలాంటి మన దేశంలో రాజ్యం కోసం వీరోచితంగా పోరాడి, చరిత్రని తిరగ రాసిన ధీర వనిత రాణి దుర్గావతి. ఈమె వ్యక్తిత్వం కేవలం మన దేశానికే కాదు, మొత్తం స్త్రీ జాతికే స్ఫూర్తినిస్తుంది. ఈ రోజు ఈ ఆర్టికల్ లో అలాంటి గొప్ప యోధురాలు గురించి తెలుసుకుందాం.
రాణి దుర్గావతి ఎవరు?
రాణి దుర్గావతి అక్టోబర్ 5, 1524న కలైంజర్ కోటలో జన్మించింది. ఆమె మహోబా రాజ్యాన్ని పాలించిన చండేలా రాజపుత్ర రాజు శాలివాహన్ కుమార్తె. చండేలా రాజవంశం రాజ్‌పుత్ వంశంలో ఒక భాగం, వీరు 10 నుండీ 13 శతాబ్దాల మధ్య మధ్యప్రదేశ్‌లోని బుందేల్‌ఖండ్ ప్రాంతాన్ని పాలించారు. ఇప్పుడు మనం హిస్టారికల్ ప్లేసెస్ లో ఒకటిగా చెప్పుకొంటున్న ఖజురహోని రాజధానిగా చేసుకొని వీళ్ళు పరిపాలన సాగించారు.
ఈ చండేలా రాజవంశం మొదటినుంచీ మొఘల్ దండయాత్రలని వ్యతిరేకిస్తూ వచ్చారు. కానీ, వీరి వంశంలో చివరకి రాణి దుర్గావతి మాత్రమే శక్తివంతమైన మొఘల్ సైన్యాన్ని ఎదిరించిన నిజమైన వారియర్ గా నిలిచింది.
చిన్నతనంలోనే తన తల్లి మరణించడంతో, శాలివాహనుడు ఈమెని కూతురిలా కాకుండా ఓ కొడుకులా పెంచాడు. అందుకే వివిధ యుద్ధ నైపుణ్యాలలో శిక్షణలు ఇప్పించాడు. అందులో భాగంగానే ఆమె చిన్న వయస్సులోనే గుర్రపు స్వారీ, ఆయుధాల వాడకం, వేటలో శిక్షణ పొందింది. వీటితో పాటు విలువిద్యలో కుడా గొప్ప నైపుణ్యం కలిగి ఉంది.
రాణి దుర్గావతి ఎందుకంత ఫేమస్ అయింది?
రాణి దుర్గావతి 1542లో, గర్హా రాజ్యానికి చెందిన రాజు సంగ్రామ్ షా యొక్క పెద్ద కుమారుడు దల్పత్ షాను వివాహం చేసుకుంది. మహోబాకు చెందిన చండేలాలు, గర్హ-మండ్లా రాజవంశాలకు చెందిన రాజ్‌గోండ్‌లు ఈ వివాహం ద్వారా మిత్రులయ్యారు.
వీరి వివాహం కూడా గోండు పద్ధతిలోనే జరిగింది. వివాహ సమయానికి, దల్పత్ షా వయస్సు 25 సంవత్సరాలు, యువరాణి దుర్గావతి వయస్సు 18 సంవత్సరాలు. 1543లో దుర్గావతి మామగారైన రాజా సంగ్రామ్ షా మరణించాడు, 3 సంవత్సరాల తర్వాత అంటే… 1545లో రాణి దుర్గావతి ఓ బిడ్డకు జన్మనిచ్చింది. అతనికి వీర్ నారాయణ్ అని పేరు పెట్టారు.
1550లో, కేవలం 33 సంవత్సరాల చిన్న వయస్సులో ఆమె భర్త దల్పత్ షా కూడా మరణించాడు. దీంతో పెళ్లయిన 8 సంవత్సరాలకే రాణి దుర్గావతి వితంతువు అయింది. దల్పత్ షా మరణించే సమయానికి, ఈమె కుమారుడు వీర్ నారాయణ్ వయస్సు కేవలం 5 సంవత్సరాలు మాత్రమే! ఒక పక్క మామగారైన సంగ్రామ్ షా, మరోపక్క భర్త దల్పత్ షా మరణం కారణంగా గర్హా రాజ్యం యొక్క పాలనా బాధ్యత మొత్తం రాణి దుర్గావతిపై పడింది.
వాస్తవానికి ఈ గోండు సామ్రాజ్యం 14వ శతాబ్దంలో, జదురాయ్ సింగ్ చేత స్థాపించబడింది. కాలక్రమేణా అది తన సామ్రాజ్యాన్ని విస్తరిస్తూ పోయింది. గోండులు భారతదేశంలోని అతిపెద్ద తెగలలో ఒకరు. ఇంకా గొప్ప చరిత్ర మరియు సంస్కృతిని కూడా కలిగి ఉన్నారు. ఇప్పటికీ భారతదేశంలోని వివిధ ప్రాంతాలలో ఈ తెగ ఉనికిలోనే ఉంది.
ఇదిలా ఉంటే, చండేల్ రాజపుత్ ల వంశంలో జన్మించిన రాణి దుర్గావతి, వ్యూహాత్మకంగా గోండు రాజ్యాన్ని పాలించిన రాజా దల్పత్ షాను వివాహం చేసుకోవడంతో ఆమె జీవితం కీలకమైన మలుపు తిరిగింది. విషాదకరంగా, దల్పత్ షా యుద్ధంలో మరణించటంతో, ఉన్న ఒక్క కొడుకూ చిన్నవాడు కావటంతో, తప్పనిసరి పరిస్థితుల్లో ఆమె ఈ రాజ్య పాలన చేపట్టక తప్పలేదు.
అప్పటిదాకా రాజ్యంలోని ప్రజల క్షేమం కోరుకొనే ఓ రాణిగా, భర్త బాధ్యతలలో పాలు పంచుకొనే ఓ భార్యగా, కొడుకు ఆలనా పాలనా చూసుకొనే ఓ తల్లిగా మాత్రమే ఉన్న దుర్గావతి… ఎప్పుడైతే, గోండు సామ్రాజ్యానికి మహారాణిగా మారిందో… అప్పటినుండీ ఒక శక్తిగా ఎదిగింది. స్త్రీ నే కదా! అని చిన్నచూపు చూసిన రాజులెందరినో గడగడలాడించింది. చివరిగా మొఘల్ దళాల దండయాత్రను తిప్పి కొట్టినప్పటినుండీ ఆమె మరింత ఫేమస్ అయింది.
బాజ్ బహదూర్‌ను ఓడించడం
కొంత కాలానికి దుర్గావతి కుమారుడు వీర్ నారాయణ పెరిగి పెద్దవాడయ్యాడు. సైనిక నాయకుడుగా మారాడు. రాజ్యం రాజు లేకుండా పోవటంతో శత్రువుల దాడికి గురవుతూ వచ్చింది. ఈ సమయంలో, అన్ని రంగాల్లోనూ ఆరితేరిన రాణి దుర్గావతి గోండు రాజ్య సింహాసనాన్ని అధిష్టించింది. వ్యూహాత్మకంగా ఆమె వెంటనే తన రాజ్య రాజధానిని సింగౌర్‌ఘర్ కోట నుండి చౌరాఘర్‌కు మార్చి వేసింది.
1556లో ఉత్తర భారతదేశం రెండవ పానిపట్ యుద్ధాన్ని చూసినప్పుడు మాల్వా సుల్తాన్ బాజ్ బహదూర్ రాణి దుర్గావతిపై దాడి చేశాడు. కానీ సుల్తాన్ ఆవేశాన్ని నిర్దాక్షిణ్యంగా అణిచివేసింది రాణి దుర్గావతి. ఈమె సైన్యం బాజ్ బహదూర్ సైన్యంపై దాడిచేసి భారీ ప్రాణనష్టం జరిగేలా చేసింది.
మొఘలులకు వ్యతిరేకంగా యుద్ధం
పరాయి దేశపు రాజులతో ఎలాంటి వైరము లేకుండా ఇలా ఐదారు సంవత్సరాల పాటు పరిపాలన సాగించింది రాణి దుర్గావతి. కొంత కాలానికి మొగలాయి రాజైన అక్బరు బాదుషా ఆమె కీర్తివిని, తన రాజ్యాన్ని సొంతం చేసుకోవాలని భావిస్తాడు.
రెండవ పానిపట్ యుద్ధం తర్వాత మొఘలులు ఢిల్లీతో పాటు, ఉత్తర భారతదేశంలో తమ సామ్రాజ్యాన్ని స్థాపించగలిగారు. దాని తరువాత, మొఘల్ సామ్రాజ్య విస్తరణ కోసం అక్బర్ ఆధ్వర్యంలో పొరుగు రాజ్యాలను జయించడం ప్రారంభించారు. ఇందులో భాగంగానే మొఘలులు 1562వ సంవత్సరంలో బాజ్ బహదూర్‌ను ఓడించగలిగారు. ఆ తర్వాత గోండు రాజ్యమే వాళ్ళ నెక్స్ట్ టార్గెట్.
1564లో అక్బర్ సైన్యాధిపతి అయిన అసఫ్ ఖాన్ “దామోహ్ యుద్ధం” పేరుతో గోండు రాజ్యంపై దాడి చేస్తాడు. ఈ యుద్ధంలో రాణి దుర్గావతి అపూర్వ ధైర్యసాహసాలు ప్రదర్శించింది. అలాగే తెలివైన వ్యూహాలు కూడా పన్నింది. ఆమె వెంటనే తన సైన్యాన్ని నరై నాలా కి తరలించాలని నిర్ణయించుకుంది. దీనినే ప్రస్తుతం మనం జబల్పూర్ జిల్లాగా పిలుచుకొంటున్నాం.
నరై నాలా అనేది ఎత్తైన శిఖరానికి ఇరువైపులా గౌర్ మరియు నర్మదా నదుల సరిహద్దులో ఉన్న నర్రాయి లోయ. తన రాజ్యాన్ని రక్షించుకోవడానికి రాణి దుర్గావతి ఈ లోయలో విడిది చేసింది. ఆక్రమణదారులు ఈ లోయలోకి ప్రవేశించినప్పుడు రాణి దుర్గావతి సైన్యం వారిపై సామూహిక దాడి చేసింది. ఆ భీకర దాడిలో గోండు సైన్యాధిపతి అయిన ఫౌజ్దార్ అర్జున్ దాస్ మరణించాడు.
ఆ తర్వాత రక్షణ బాధ్యతలన్నీ రాణి దుర్గావతే తీసుకుంది. ఎట్టకేలకి మొఘలులని ఈ ప్రాంతం నుండి తరిమికొట్టింది. ఆ సమయంలో మొఘల్ అధికారం పీక్ స్టేజ్ లో ఉన్నప్పటికీ, మొఘల్ సైన్యాన్ని విజయవంతంగా వెంటాడి ఓడించింది. ఈ కారణం చేతనే ఇది గోండులకు పెద్ద విజయంగా మారింది.
అంతిమ త్యాగం
మరుసటి రోజు యుద్ధరంగానికి మొఘలుల బలగాలు ఫిరంగులతో వచ్చారు. కానీ గోండ్వానా సైన్యం వద్ద ఎలాంటి ఆయుధాలూ లేవు. అయినప్పటికీ, ఈ యుద్ధంలో ఆమె ఏనుగునెక్కి మొఘల్ సైనికులపై విరుచుకుపడింది.
యువరాజు వీర్ నారాయణ్ కూడా యుద్ధరంగంలోకి దూకి మొఘల్ సైనికులను మూడుసార్లు వైనక్కి తరిమాడు. కానీ దురదృష్టవశాత్తూ, అతడు తీవ్రంగా గాయపడడంతో సురక్షితమైన ప్రదేశానికి వెళ్లిపోయాడు. అయినప్పటికీ, అతను యుద్ధంలో బలమైన రక్షణను ఉంచాడు, అది మొఘల్ సైన్యాన్ని పదే పదే బలవంతం చేసింది.
ఇక రాణి దుర్గావతి ఎంతో ధైర్యంతో మొఘలుల శక్తివంతమైన సైన్యంతో యుద్ధం చేసింది. ఈ క్రమంలో ఒక బాణం ఆమె చెవి దగ్గర తగిలి గాయపడింది. తగిలిన గాయాన్ని కూడా లెక్క చేయకుండా ఆమె మొఘలులతో ఎంతో వీరోచితంగా పోరాడింది.
ఆ తర్వాత ఒక బాణం ఆమె గొంతును చీల్చివేసింది. వెంటనే ఆమె స్పృహ కోల్పోయింది. స్పృహ వచ్చిన తర్వాత ఆమె ఏనుగును తోలే మావటి యుద్ధ రంగం నుంచి సురక్షిత ప్రదేశానికి తప్పించుకు వెళదామని సలహా ఇచ్చాడు. అప్పుడామెకి అపజయం ఖాయం అని అర్థమయ్యింది.
కానీ, శత్రువుకు భయపడి పారిపోవడం లేదా అతడికి చిక్కి మరణించడం అవమానకరం అని భావించి తన సురకత్తిని తీసుకుని తనకు తానే పొడుచుకొని ప్రాణాలు వదిలింది. దీంతో ఒక ఆదివాసీకి చెందిన మాహారాణి నేలకొరిగినట్లయ్యింది. ఇలా 40 సంవత్సరాల వయస్సులో శక్తివంతమైన మొఘల్ సేనలతో పోరాడుతూ… రాణి దుర్గావతి గోండ్వానా రాజ్యం కోసం అంతిమ త్యాగం చేస్తుంది.
వారసత్వం మరియు గౌరవాలు
రాణి దుర్గావతి రాజ్యం కోసం చేసిన త్యాగం చరిత్రలో చిరస్థాయిగా నిలిచిపోయింది. ఆమె వ్యక్తిత్వం చరిత్రలో ధైర్యానికి మరియు త్యాగానికి ప్రతీకగా గుర్తుండిపోతుంది. ఆమె వారసత్వం ఎప్పటికీ గౌరవించబడుతుంది. అందుకే దేశవ్యాప్తంగా ఆమెకు అంకితం చేయబడిన అనేక స్మారక చిహ్నాలు మనం చూడవచ్చు. అవి ఏంటంటే…
- 1983 సంవత్సరంలో మధ్యప్రదేశ్ ప్రభుత్వం జబల్పూర్ విశ్వవిద్యాలయాన్ని రాణీ దుర్గావతి విశ్వవిద్యాలయంగా పేరు మార్చింది.
- ఇండియన్ గవర్నమెంట్ రాణి దుర్గావతి స్మారకంగా ఆమె మరణించిన 1988 జూన్ 24 తేదీన ఒక పోస్టల్ స్టాంప్ ని రిలీజ్ చేసింది.
- జబల్పూర్, జమ్మూతావీ మధ్య నడిచే ట్రైన్ కి దుర్గావతి ఎక్స్‌ప్రెస్ అని పేరు పెట్టారు.
- జూలై 14, 2018న, ఇండియన్ కోస్ట్ గార్డ్ ICGS రాణి దుర్గావతి పేరుని తమ ఇన్‌షోర్ పెట్రోల్ వెసెల్ సర్వీస్ కి పెట్టింది.
- ఆమె తన లైఫ్ ని శాక్రిఫైజ్ చేసిన రోజైన జూన్ 24ని “బలిదాన్ దివస్” గా జరుపుకొంటారు.
రాణి దుర్గావతి ఎందుకు వార్తల్లో నిలిచింది?
16వ శతాబ్దపు గోండ్వానా రాజ్య మహారాణి దుర్గావతి జ్ఞాపకార్థం, “వీరంగనా రాణి దుర్గావతి గౌరవ్ యాత్ర” పేరుతో ఆరు రోజులపాటు జరిగే యాత్రని జూన్ 22, 2023న మధ్యప్రదేశ్‌లో BJP నాయకుడు శివరాజ్ సింగ్ చౌహాన్ ప్రారంభించారు. ఈ యాత్ర యొక్క ముఖ్య ఉద్దేశం ఆమెకి నివాళులు అర్పించడం.
మధ్యప్రదేశ్‌లోని వింధ్య మరియు మహాకోశల్ ప్రాంతాలలో ఈ గోండు తెగకి సంబంధించిన ప్రజలు ఎక్కువగా నివసిస్తున్నారు. వారి మద్దతును పొందడమే ఈ యాత్ర లక్ష్యం. అప్పటినుండీ రాణి దుర్గావతి వార్తల్లో నిలిచింది.
చివరిమాట
రాజ్యం కోసం తన ప్రాణాలను సైతం పణంగా పెట్టిన దుర్గావతి ఎంతోమంది వీరులకి ఆదర్శ ప్రాయంగా నిలిచింది. ఒక స్త్రీ అయి ఉండి… వేలాది మంది శత్రు సైన్యాన్ని ఎదిరించిన ఆమె తెగువ మొత్తం స్త్రీ జాతికే స్ఫూర్తినిస్తుంది. ఆదిమవాసీ అయి ఉండి… క్షత్రియులకి ఎదురు తిరిగి పోరాడిన ఆమె సాహసం భారత దేశ చరిత్రలోనే గర్వకారణంగా మిగిలింది.